Galeria w Pałacu Kazimierzowskim,
ul. Krakowskie Przedmieście 26/28,
godz. 8:30-18:00

O CAŚ

Lew

Wystawa

Palmyra, Lew ze świątyni bogini Allat

Wielka, ponad 3 metrowej wysokości, monumentalna płaskorzeźba lwa, znajdowała się niegdyś na murze, okalającym sanktuarium bogini Allat. Jej apotropaiczna funkcja jest wyraźnie czytelna: zwierzę zostało ukazane frontalnie, z bujną grzywą i rozwartą paszczą. Z przedstawieniem bestii kontrastuje wizerunek małej, bezbronnej antylopy, chroniącej się między jego łapami. Krótka inskrypcja w języku palmyreńskim umieszczona na jednej z jego łap mówi o bogini Allat, która błogosławi wszystkim, którzy przestrzegają zakazu przelewania krwi w sanktuarium. Płaskorzeźba pochodzi z początków I w. n.e. Zdemontowana w początkach IV w. n.e., w związku z budową Obozu Dioklecjana, przetrwała w postaci pojedynczych bloków w fundamentach późniejszych konstrukcji. Odrestaurowali ją polscy konserwatorzy w latach 70-tych ubiegłego wieku, i powtórnie w 2005 roku. Lew, stojący u wejścia do Muzeum w Palmyrze, 'strzegł' jego zbiorów i samej oazy, aż do lata 2015 roku, kiedy padł ofiarą krwawego i okrutnego fanatyzmu religijnego.

Palmyra, wieże grobowe

Wieże grobowe są budowlami tak charakterystycznymi dla krajobrazu Palmyry, iż stały się jednym z jej symboli. Ich największy zespół znajduje sie w tzw. Dolinie Grobów oraz na stokach jednego ze wzgórz na południe od miasta. Nawiązują do zakorzenionej w religiach arabskich tradycji wznoszenia na grobach monumentu-steli, znanego jako nefesz, uważanego za miejsce zamieszkania duszy zmarłego. Najstarsze groby palmyreńskie zbudowane na przełomie er, odwołują się do tej tradycji. Mają postać wieży wzniesionej nad kilkoma grobami znajdującymi się w jej dolnej części, czasem z miejscem na pochówki wewnątrz budowli. Przykładem jest wieża Atenatana, badana przez polską ekspedycję. Odkryto tam dobrze zachowaną mumię, znalezisko zupełnie wyjątkowe w Palmyrze. Z czasem wieże przybierają bardziej złożoną architektonicznie postać rodzinnych grobowców z wewnętrznymi klatkami schodowymi dającymi dostęp do kolejnych kondygnacji. Na każdej z nich znajdują się głębokie, pionowe nisze, podzielone na kilka poziomów tworzących pojedyncze groby, tzw. loculi. Zamykały je kamienne płyty, często zdobione reliefowymi wizerunkami zmarłych. Towarzyszą im krótkie inskrypcje zawierające imię zmarłego, imiona jego przodków czy rodzeństwa. Bogatą dekorację takich wież podkreśla również wystrój architektoniczny. Tak jest w przypadku wieży Kitota, także badanej przez polskich archeologów. W niszy znajduje się płaskorzeźba przedstawiająca fundatora grobowca w otoczeniu rodziny podczas bankietu pogrzebowego. W późniejszych wieżach pojawiają się bogato zdobione elementy wystroju architektonicznego również w ich wnętrzu, przede wszystkim w głównej komorze wejściowej. Są to pilastry zwieńczone korynckimi głowicami, malowane kasetony sufitowe, profilowane odrzwia, gzymsy i nadproża. Ten rodzaj dekoracji widoczny był w najlepiej zachowanej wieży Elahbela z początków II wieku n.e. Wszystkie trzy wspomniane tu wieże zostały wysadzone w powietrze w 2015 roku.

Palmyra, widok na agorę

Palmyra, widok na agorę, czyli główny plac miejskich. W odróżnieniu od greckich agor (miejsc publicznych zgromadzeń) agora w Palmyrze bardziej przypominała wschodni karawanseraj, czyli miejsce postoju karawan i kupców podróżujących po szlakach handlowych. To tutaj stała tzw. 'Taryfa palmyreńska', czyli spis taks i przepisów celnych obowiązujących w mieście, sporządzony w pierwszej połowie II wieku po grecku i aramejsku na wielkich blokach kamiennych. Na początku XX wieku zostały one przewiezione do St Petersburga, jako podarunek dla cara. Można je dziś podziwiać w Muzeum Ermitażu. Ustalenie oryginalnej lokalizacji 'Taryfy palmyreńskiej' było jednym z ostatnich osiągnięć polskiej misji archeologicznej przed przerwaniem badań w 2011 roku.

Palmyra, relief grobowy Zabdy

Relief z przedstawieniem sceny bankietowej z grobowca Zabdy, syna Moqimo, wykonany około połowy II wieku n.e. Relief został odkryty przez polską ekspedycję kierowaną przez prof. K. Michałowskiego w pierwszej kampanii wykopaliskowej w Palmyrze w 1959 roku. Zmarły właściciel grobu, ukazany w pozie charakterystycznej dla biesiadników, ubrany jest w długą, drapowaną szatę. W lewej ręce trzyma czarkę z winem. Dużej płycie towarzyszy mniejszy relief z przestawieniem żony zmarłego, Beltihan siedzącej w fotelu. Inskrypcja w języku palmyreńskim zawiera imiona obojga zmarłych, mówi też o ufundowaniu samego grobowca. Rzeźbiarska dekoracja figuralna w sztuce Palmyry związana jest przede wszystkim z życiem religijnym, a zwłaszcza z wierzeniami pogrzebowymi. Poczesne miejsce wśród nich zajmują sceny bankietowe. Reliefy te, w postaci wielkich płyt, a później również sarkofagów, były zazwyczaj umieszczane na honorowym miejscu w grobowcu, w niszy na wprost wejścia. Zgodnie z niezmienną konwencją mężczyzna leżący na łożu biesiadnym otoczony był rodziną. Sarkofagi z tego rodzaju scenami często ustawiano w grobowcach w podkowę, naśladując w ten sposób prawdziwą salę biesiadną.

Nimrud, lamassu

Uskrzydlony byk lamassu pochodzący z czasów Salmanazara III (władcy Asyrii w latach 858–824 p.n.e.); jeden z pary bliźniaczych rzeźb, odsłoniętych przez polską misję archeologiczną w latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia na cytadeli w Nimrud. Głowy i górne partie tułowi obu posągów zostały zniszczone prawdopodobnie już w starożytności. Charakteryzują się precyzyjnym opracowaniem rzeźbiarskim i finezyjnym modelunkiem ciała. Ciekawostką jest, iż inskrypcja klinowa, wyryta pomiędzy nogami tych opiekuńczych bóstw, powtórzona została z tylnej, niewidocznej dla widza, strony. Lamassu to spotykane w sztuce asyryjskiej monumentalne rzeźby kamienne wyobrażające skrzydlate byki (lub lwy) z ludzką głową i brodatą twarzą, które pełniły funkcję strażników bram. Ustawiane były parami po obu stronach wejścia, w bramach pałaców (także w przejściach do ważniejszych pomieszczeń), świątyń i bramach miejskich. Największe dochodziły do 4 m wysokości. Wykonane były w technice głębokiego reliefu (bok postaci) przechodzącego w rzeźbę pełną (front). Ciekawostką wynikającą z samej kompozycji jest fakt, iż lamassu posiadają w sumie pięć nóg – dwie widziane od frontu w statycznej pozie oraz cztery widziane z boku, gdy imitują ruch. Głowę lamassu zdobi tiara z rogami, która w ikonografii mezopotamskiej jest zarezerwowana dla bóstw. Symbolika tych przedstawień, łączących w sobie cechy człowieka, byka, lwa i ptaka (orła), wiąże się z ochroną przed wrogami i złymi duchami. Uważa się, że uskrzydlone postaci opiekuńczych geniuszy, często spotykane w sztuce asyryjskiej, po pewnych przeobrażeniach zostały zaadaptowane w późniejszych wizerunkach aniołów. W 2015 roku obiegły świat zdjęcia i filmy ukazujące barbarzyńskie niszczenie posągów lamassu w muzeum w Mosulu przez fanatyków religijnych. Kolejne zostały wysadzone w powietrze wraz z Pałacem Północnozachodnim. Dziś posągi lamassu i reliefy z Nimrud przetrwały w zbiorach muzealnych poza Irakiem. Można jedynie pocieszać się, że przetrwały jeszcze jakieś, które nie zostały do tej pory odsłonięte i ciągle kryje je ziemia.

Nimrud, składowisko reliefów nowoasyryjskich

Prace wykopaliskowe polskiej misji archeologicznej w Nimrud w 1975 roku. Wykop, w którym odsłonięto depozyt reliefów z czasów Tiglatpilezara III (druga połowa VIII wieku p.n.e.). Prawdopodobnie było to tymczasowe lapidarium utworzone już w starożytności, w którym składowano płaskorzeźby zdemontowane ze starszej budowli, zachowane do ponownego wykorzystania. Kolejni panujący przejmowali płaskorzeźby poprzedników i umieszczali je w swoich nowych pałacach wznoszonych na cytadeli. Wymontowane ze ścian płyty przechowywano w lapidariach, takich jak to odkopane przez polską misję; znajdowało się tam prawie 120 reliefów oraz ich fragmentów. Należały one do króla Tiglatpilezara III (744–727 p.n.e.) i prawdopodobnie pochodziły z budowanego przez niego Pałacu Centralnego. Samego pałacu nigdy nie odnaleziono i wszystko wskazuje na to, iż został rozebrany przez późniejszych władców. Uważa się, że reliefy zostały zgromadzone na rozkaz króla Asarhaddona (681–669 p.n.e.) z zamiarem ich ponownego wykorzystania w powstającym Pałacu Południowozachodnim, który jednak nigdy nie został ukończony.

Tell Qaramel

Wykopaliska w osadzie proto- i wczesnoneolitycznej u podnóża wzgórza na stanowisku Tell Qaramel w Syrii. Osada pochodzi z czasów przekształcania się społeczności zbieraczy i myśliwych w pierwszych hodowców i rolników. Odkryto tutaj konstrukcje kamienne w formie kolistych wież, datowane na XI–X tysiąclecie p.n.e., co oznacza że należą do najstarszych tego typu budowli na świecie. Były one zapewne miejscem zgromadzeń mieszkańców osady, prawdopodobnie miały także charakter kultowy. Natrafiono tu też na pozostałości okazałej kamiennej budowli (być może sakralnej) z ławami, ołtarzem i paleniskiem w obstawie kamiennej, na którym składano ofiary ze zwierząt.

Hatra, Wielka Świątynia

Hatra była w starożytności dużym ufortyfikowanym miastem, które rozwijało się od końca III wieku p.n.e., w tym samym czasie co Palmyra. Położona znacznie dalej na wschód, na terenie północnej Mezopotamii (dzisiejszy Irak), Hatra znajdowała się pod wpływem politycznym irańskiego królestwa Partów. Została na trwałe opuszczona po zdobyciu przez sasanidzkich Persów w III wieku n.e. Jej okazałe ruiny, będące interesującą mieszaniną elementów grecko-rzymskich i orientalnych, przetrwały w wyjątkowo dobrym stanie do dziś i znajdują się na liście Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Niestety od 2015 r., również na liście Dziedzictwa Zagrożonego. Hatra była miastem świątyń. Zbudowane blisko siebie na wielkim, prostokątnym placu w centrum miasta, tzw. temenosie, stanowią jeden wielki kompleks sakralny. Naliczono ich około dwunastu wraz z tzw. Wielką Świątynią górującą nad resztą budowli. Na czele panteonu czczonego w mieście stał bóg słońca, Szamasz. Charakterystycznym elementem hatrańskich świątyń był tzw. iwan (ajwan) – duże prostokątne pomieszczenie (hala) ze sklepieniem kolebkowym, z trzech stron zamknięte ścianami i otwarte od strony wejściowej.

Hawarte, wykopaliska w mitreum

Hawarte (zachodnia Syria), wykopaliska w podziemnej grocie odkrytej pod wczesnochrześcijańskim kościołem. W grocie mieściło się mitreum, którego ściany były pokryte malowidłami z IV wieku n.e. Mitraizm (kult boga Mitry) wytworzył swój własny typ budowli kultowej, zwanej mitreum. Zgodnie z regułami kultu, mitreum znajdowało się pod ziemią, najczęściej w naturalnej grocie, na pamiątkę jaskini, w której według mitu narodził się Mitra. Chrześcijańska bazylika, wzniesiona na miejscu sanktuarium w 421 r. n.e., pogrzebała wszelkie ślady pogańskiego kultu. Zawalenie się stropu groty odsłoniło wejście do jaskini i w 1998 roku archeolodzy i konserwatorzy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW podjęli się odsłonięcia groty oraz zabezpieczenia znalezionych tam malowideł. Prace trwały do 2009 roku.

Hawarte, Tauroktonia

Malowidło z mitreum w Hawarte ze sceną zabijania byka przez Mitrę. Scena ta, tzw. tauroktonia, jest głównym motywem w ikonografii związanej z Mitrą i nieodzownym elementem każdego mitreum. Jej symbolika jest przedmiotem dyskusji, jednak najczęściej przyjmuje się, że zabicie byka jest zbawiennym aktem odnowienia i oczyszczenia świata: ziemia i wszelkie życie, zroszone krwią i nasieniem byka, przechodzi proces regeneracji. Spośród wszystkich mitreów znanych z całego imperium rzymskiego, to w Hawarte ma najbogatszą dekorację malarską. Przedstawione tu malowidło oryginalnie znajdowało się pośrodku wschodniej ściany głównego pomieszczenia mitreum. Podobnie jak inne elementy dekoracji malarskiej groty, ostało zrekonstruowane przez polskich konserwatorów z niewielkich zachowanych fragmentów.
Relief z grobowca Zabdy, syna Moqimo przedstawia zmarłego właściciela grobu na łożu, w pozie charakterystycznej dla biesiadników, poł. II wieku n.e.
Uskrzydlony byk lamassu z okresu nowoasyryjskiego, jeden z pary bliźniaczych rzeźb odkrytych przez polską misję.
Wykop, w którym odkryto składowisko prawie 120 reliefów z czasów Tiglatpilezara III

Konferencja

Zaproszenie na wystawę i konferencję

Program konferencji

Program of conference

Konferencja „Polacy na Bliskim Wschodzie”

1–3 kwietnia 2016, sala 210, Instytut Archeologii UW, Kampus Główny UW

Wystawie towarzyszy konferencja współorganizowana przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW i Instytut Archeologii UW. W jej ramach odbędą się dwie główne sesje tematyczne.

Sesja specjalna „Zagrożone dziedzictwo. Badania archeologiczne i prace konserwatorskie w Syrii i Iraku”

1 kwietnia, godz. 9.00–18.00

Pierwszy dzień konferencji poświęcony będzie dyskusji i wymianie doświadczeń związanych z działaniami w sprawie obecnej sytuacji zabytków w Syrii i Iraku. Do udziału organizatorzy w sesji „Zagrożone dziedzictwo. Badania archeologiczne i prace konserwatorskie w Syrii i Iraku” zaprosili nie tylko archeologów, ale także osoby spoza środowiska akademickiego. Wystąpienia będą prezentowane w języku angielskim. Wystąpią zagraniczni goście z Departamentu Starożytności i Muzeów Syrii oraz przedstawiciele organizacji międzynarodowych zajmujących się działaniami na rzecz ochrony i inwentaryzacji dziedzictwa w Syrii i Iraku: projektów SHIRIN (Syrian Heritage In Danger: an International Research Initiative and Network), EAMENA (Endangered Archaeology in the Middle East and North Africa) oraz Syrian Heritage Archive Project. Głos zabiorą także polscy badacze zaangażowani w projekt RASID (iracki odpowiednik projektu SHIRIN). Dalsza część pierwszego dnia konferencji poświęcona będzie prezentacji przez kierowników polskich misji rezultatów badań archeologicznych i działań konserwatorskich w Syrii i Iraku. Wystąpienia pokażą spektrum działań od początku polskich badań na tym obszarze po dzień dzisiejszy. Po raz pierwszy skonfrontowane zostaną informacje na temat tego, w jakim stanie zostawiliśmy stanowiska i co udało się na nich zabezpieczyć, a także jaki może być los zabytków przechowywanych do wybuchu działań wojennych w syryjskich muzeach.

Sesja „Polacy na Bliskim Wschodzie — badania archeologiczne, studia, konserwacja”

2–3 kwietnia, godz. 9.00–18.00

Drugi i trzeci dzień konferencji zarezerwowane są na polskojęzyczną sesję „Polacy na Bliskim Wschodzie — badania archeologiczne, studia, konserwacja”. Sesja będzie mieć charakter naukowy i poświęcona będzie sprawozdaniom z prac związanych z różnymi aspektami badań misji Uniwersytetu Warszawskiego na terenie Bliskiego Wschodu, Półwyspu Arabskiego i Zakaukazie. Wystąpienia z tej sesji mogą zostać opublikowane w formie artykułów w specjalnym fascykule tom 26 wydawanego przez Centrum czasopisma Polish Archaeology in the Mediterranean.

Mapa badań

Zabytki Syrii i Iraku są ważną częścią wspólnego światowego dziedzictwa, kształtującą bliską nam cywilizację antyczną. W Syro-Mezopotamii miała miejsce rewolucja neolityczna, a później urbanistyczna, procesy leżące u podstaw współczesnej cywilizacji. Rozwijająca się na terenie dzisiejszego Iraku cywilizacja sumero-akadyjska dała nam pismo, które po wielu przeobrażeniach, poprzez Syrię i Fenicję, dotarło do Europy. Na Wschodzie narodziło się wiele kultur, filozofii i religii. To tu istniały biblijne miasta, Ur, Niniwa, Babilon, i narodziły się wielkie starożytne imperia Mitanni i Asyrii. Tu też, na terenie rzymskiej Syrii, powstały pierwsze gminy chrześcijańskie, zanim jeszcze nowa religia dotarła do Rzymu.

Polscy archeolodzy i konserwatorzy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW są obecni na Bliskim Wschodzie od 1959 roku, kiedy prof. Kazimierz Michałowski rozpoczął prace wykopaliskowe w starożytnej Palmyrze. Przez pięćdziesiąt lat, biorąc udział w misjach konserwatorskich i akcjach ratunkowych związanych z budową zbiorników wodnych na Eufracie, najpierw w Iraku, a potem w Syrii przebadaliśmy 17 stanowisk archeologicznych. Zmuszeni sytuacją polityczną, w 1990 r. przerwaliśmy badania terenowe w Iraku, w 2011 roku również w Syrii. Pierwszą jaskółką powrotu do regionu stał się udział Centrum w projekcie Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, badającego historię osadnictwa na terenie irackiego autonomicznego regionu Kurdystanu.

Tymczasem wiele stanowisk archeologicznych oraz kolekcji muzealnych w Syrii i Iraku, pozbawionych właściwej opieki, pada ofiarą rabunku i dewastacji. Z narażeniem życia bronią ich pracownicy służb starożytności i bezimienni obrońcy. Wiele bezcennych obiektów, w tym świątynia Bela w Palmyrze i pałac asyryjskich władców w Nimrud, zostało bezpowrotnie utraconych. Nasilają się problemy wynikające z przemytu i nielegalnego handlu zagrabionymi zabytkami archeologicznymi.

Prezentowana tu wystawa i towarzysząca jej strona internetowa z opisami stanowisk archeologicznych badanych przez polskie misje to odpowiedź na apel UNESCO, aby poprzez przybliżanie historii i kultury Syrii i Iraku wspierać ratowanie ich dziedzictwa. Jest jednocześnie okazją, aby przypomnieć osiągnięcia i badania polskich archeologów i konserwatorów prowadzone przez Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW na tych terenach.

  • Tell Abu Hafur,
  • Tell Arbid,
  • Tell Djassa al-Gharbi,
  • Kurdystan,
  • M’lefaat,
  • Nemrik,
  • Masnaa,
  • Tell Qaramel,
  • Hawarte,
  • Tell Rad Shaqra,
  • Hatra,
  • Tell Rijim,
  • Tell Rafaan,
  • Nimrud,
  • Palmyra,
  • Bijan,
  • Tell as-Saadiya,
  • Tell Amarna,

Stanowiska archeologiczne

  • Tell Abu Hafur,
  • Tell Arbid,
  • Tell Djassa al-Gharbi,
  • Kurdystan,
  • M’lefaat,
  • Nemrik,
  • Masnaa,
  • Tell Qaramel,
  • Hawarte,
  • Tell Rad Shaqra,
  • Hatra,
  • Tell Rijim,
  • Tell Rafaan,
  • Nimrud,
  • Palmyra,
  • Bijan,
  • Tell as-Saadiya,
  • Tell Amarna,

Tell Abu Hafur

Tell Abu Hafur ("West") oraz Tell Abu Hafur "East"

Dwa stanowiska osadnicze położone blisko siebie, po dwóch stronach wadi
Stanowiska wielowarstwowe: osada typu wiejskiego, ufortyfikowana(?) farma

Lokalizacja:

Syria
Górna (Północna) Mezopotamia; syryjska Jazira; dorzecze górnego Chaburu (tzw. Trójkat Chaburski)

Datowanie:

  • Okres Ubaid (5 tysiąclecie p.n.e.)
  • Okres Uruk (koniec 4 tysiąclecia p.n.e.)
  • Okres wczesnodynastyczny II–III (2800–2300 p.n.e.)
  • Okres Mitanni (2. poł. 2 tysiąclecia p.n.e.)
  • Okres nowoasyryjski (1. poł. 2 tysiąclecia p.n.e.)
  • Okres hellenistyczny
  • Okres rzymsko-partyjski
  • Okres wczesnoislamski

Historia badań:

Wykopaliska ratunkowe w ramach ratunkowego projektu Western Hassake Dam Project w latach 1988–1990 (trzy kampanie wykopaliskowe)

Kierownicy:

Maria Krogulska (pierwsza kampania), Piotr Bieliński (dwie kolejne)

Najciekawsze odkrycia:

  • Pozostałości zachowanej zabudowy mieszkalnej z okresu wczesnodynastycznego na głównym tellu oraz mitannijskiej i nowoasyryjskiej na tellu wschodnim
  • kolekcja ceramiki z różnych okresów

Opis stanowiska i badań:

Główny tell to strome, stożkowate wzgórze o powierzchni ok. 3 ha i wysokości 20 m. Drugi tell to niewielkie wyniesienie o powierzchni ok. 1 ha i wysokości 5 m. Wzgórza znajdują się po obu stronach Wadi Avedji, ok. 12 km na północny zachód od miasta Hassake. Obecnie tell znajduje sie na skraju sztucznego zbiornika.

Oba wzgórza nie były zasiedlone w tym samym czasie. Tell główny pochodzi z okresu chalkolitu i wczesnego brązu, z kolei mały tell był zasiedlony od okresu późnego brązu. Na głównym tellu (Tell Abu Hafur) wyodrębniono dziewięć warstw archeologicznych. Najbogatsze pozostałości pochodziły z okresu wzesnodynastycznego, ostatniego okresu reprezentowanego na stanowisku. Był to fragment dzielnicy mieszkalnej odsłonięty na południowowschodnim stoku tellu. Odkryto fragmenty czterech domów z cegły mułowej. Ciągnęły się one wzdłuż wąskiej brukowanej kamieniem uliczki. Domy składały się z od dwóch do czterech pomieszczeń oraz dziedzińca. Ściany i progi miały wyprawione glinianym tynkiem, za podłogę służyła ubita glina. Do typowego wyposażenia należały piece, budowane zawsze w północnym lub zachodnim narożniku, paleniska oraz wykonane z gliny baseny nieznanego przeznaczenia. Wśród domów znaleziono siedem grobów: trzy pochówki noworodków w naczyniach, trzy groby dziecięce w skrzyniach z cegły mułowej, i jeden pochówek jamowy, zawierający szczątki dorosłego.

Na północnym stoku wzgórza został odsłonięty fragment masywnego muru z cegły suszonej, o grubości 6 m. Pełnił on funkcję albo muru oporowego chroniącego osadę przed zalewaniem od strony pobliskiego wadi albo muru obronnego osady.

Stanowisko z czasów późniejszych znajdowało się na mniejszym wzgórzu (Tell Abu Hafur "East"). Z warstwy mitannijskiej pochodziły pozostałości domu mieszkalnego. Pozostałości osady obronnej, z murem na kamiennym fundamencie, pochodziły z okresu nowoasyryjskiego. Wierzch stanowiska był poważnie zniszczony przez erozję i współczesną orkę, jednak sądząc po ceramice odnalezionej na powierzchni, osadnictwo było kontynuowane w okresie hellenistycznym, partyjsko-rzymskim i wczesnoislamskim. Interesującym znaleziskiem, wskazującym na bogactwo okresu społeczności z czasów hellenistycznych, były skorupy importowanych czarno firnisowanych naczyń attyckich.

Niektóre naczynia ceramiczne z Tell Abu Hafur na zasadzie partażu trafiły do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.

Tell Arbid

Tell Arbit

Stanowisko osadnicze, cmentarzyska

Lokalizacja:

Syria
Północna Syria, syryjska Jazira, dorzecze górnego Chaburu (tzw. Trójkąt Chaburski)

Kraina geograficzna/historyczna:

Górna Mezopotamia

Datowanie: 

  • okres kultury Niniwa 5 (2750–2550 p.n.e.)
  • okres wczesnodynastyczny III (2550–2300 p.n.e.)
  • okres akadyjski (2300–2150 p.n.e.)
  • okres postakadyjski (2150–1950 p.n.e.)
  • okres kultury chaburskiej (1950–1500 p.n.e.)
  • okres Mitanni (1500–1300 p.n.e.)
  • okres nowobabiloński (ok. VI wieku p.n.e.)
  • okres hellenistyczny (do II wieku p.n.e.)

Historia badań:

  • Pierwsze badania sondażowe w 1936 roku przeprowadził sir Max Mallowan, mąż Agathy Christie
  • Wykopaliska stacjonarne w ramach polsko-syryjskiego projektu badawczego w latach 1996–2010
  • Badania zawieszone

Kierownik:

Piotr Bieliński

Najciekawsze odkrycia: 

  • Świątynia z okresu kultury Niniwa 5, jedna z najstarszych budowli tego typu w północnej Mezopotamii
  • Dwa bogato wyposażone groby kobiece z okresu mitanijskiego
  • Pozostałości zabudowy mieszkalnej i oficjalnej z różnych okresów
  • Groby z okresu chaburskiego
  • Liczne przykłady gliptyki oraz drobnej plastyki głownie terakotowej z różnych okresów, m.in.: figurki zoomorficzne i antropomorficzne, modele wozów, zabawki, grzechotki

Opis stanowiska i badań:

Stanowisko mierzy ok. 38 ha i składa się z właściwego tellu, czyli tzw. górnego miasta (14 ha, wys. ok. 14 m ponad równinę), i otaczającego go dolnego miasta. Tell Arbid jest stanowiskiem wielokulturowym o bardzo długim czasie zasiedlenia przypadającym na epokę brązu. W starożytności otaczający go żyzny step był gęsto zasiedloną i zasobną krainą. Tell Arbid, którego nazwy starożytnej nie znamy, był średniej wielkości miastem położonym pomiędzy największymi ośrodkami tego regionu w 3 tysiącleciu p.n.e.: Tell Brak (starożytne Nagar) i Tell Mozan (starożytne Urkisz).

Dobrze zachowane dzielnice z okresu kultury Niniwa 5 pozwalają prześledzić charakter zwartej zabudowy miasta, siatkę krętych ulic, wygląd poszczególnych domostw z instalacjami i zabudowaniami gospodarczymi.

Do największych odkryć należy świątynia z tego okresu, jedna z nielicznych tego typu budowli w północnej Mezopotamii. Był to prostokątny budynek z cegły mułowej (7 m x 10 m), którego mury dochodziły do 1,5 m grubości. Wewnątrz stał ceglany ołtarz metrowej wysokości, pokryty białym tynkiem. Tuż przed nim znajdowało się kwadratowe palenisko, obok zaś leżała gliniana kadzielnica w formie długiej kolumienki z wgłębieniem u góry. Przed wejściem do świątyni znajdowała się wysoka na min. 3,5 metra sztuczna skarpa, rodzaj gliniano-ceglanej schodkowej terasy, która dodawała fasadzie monumentalności.

Na szczycie cytadeli odsłonięto fragment dużej budowli z okresu wczesno dynastycznego, o charakterze oficjalnym, o czym świadczy fasada budynku ozdobiona ryzalitami – dekoracją zarezerwowaną wyłącznie dla najważniejszych, reprezentacyjnych budowli mezopotamskich.

Na przełomie 3 i 2 tysiąclecia p.n.e. miasto przestaje być gęsto zasiedlone. Dzielnice mieszkalne z okresu postakadyjskiego (koniec 3 tys. p.n.e.) i tzw. okresu chaburskiego (1 poł. 2 tys. p.n.e.) są luźno zabudowane, a przestrzenie pomiędzy zabudowaniami wykorzystywane są jako cmentarzyska.

W czasach królestwa Mitanni (połowa 2 tys. p.n.e.) główny tell zostaje opuszczony, a osadnictwo przenosi się na teren u jego podnóża (sektor A), gdzie odsłonięto fragmenty bogatej farmy. O jej zamożności świadczą odkryte na cytadeli bogato wyposażone groby kobiece.

Najmłodsze pozostałości – z okresu nowobabilońskiego i hellenistycznego – są nieliczne, wskazując na mało intensywny charakter zasiedlenia.

Czytaj więcej:

Strona internetowa misji, z aktualną bibliografią:

http://www.tellarbid.uw.edu.pl/

Patrz także:

http://uw.academia.edu/TellArbidMission

Tell Djassa al-Gharbi

Tell Djassa el-Gharbi, Tell Dżassa el-Gharbi

stanowisko osadnicze, wielowarstwowe; osada typu wiejskiego (ufortyfikowana?)

Lokalizacja:

Syria

Kraina geograficzna/historyczna:

Górna Mezopotamia; syryjska Jazira, dorzecze górnego Chaburu (tzw. Trójkat Chaburski)

Datowanie: 

  • Okres wczesnodynastyczny III (2500–2300 p.n.e.)
  • Fragmenty ceramiki hellenistycznej wskazują na ponowne osadnictwo pod koniec 1 tysiąclecia p.n.e.

Historia badań:

Wykopaliska ratunkowe w ramach ratunkowego projektu Western Hassake Dam Project w latach 1988–1990 (trzy kampanie wykopaliskowe).

Kierownicy:

Maria Krogulska (pierwsza kampania), Piotr Bieliński

Najciekawsze odkrycia:

Pozostałości dobrze zachowanej zabudowy

Ołowiana figurka Isztar(?)

Opis stanowiska i badań:

Strome stożkowate wzgórze o powierzchni ok. 2 ha i wysokości 16 m wznosi się ok. 10 km na północny zachód od miasta Hassake w pobliżu Wadi Avedji (ok. 2,5 km na południowy wschód od Tell Abu Hafur, badanego przez misję w ramach tego samego projektu); obecnie tell znajduje sie na skraju sztucznego zbiornika.

W trakcie wykopalisk ratunkowych zostały rozpoznane cztery warstwy archeologiczne z 3 tysiąclecia p.n.e. Z warstwy I pochodziły pomieszczenia, w których typowym wyposażeniem były gliniane baseniki o ścianach wyprawionych zaprawą gipsową. W jednym z nich znaleziono 29 naczyń ceramicznych.

Najlepiej zachowane pozostałości należały do warstwy II. Niektóre mury z cegły mułowej były zachowane aż do wysokości 2,3 m. Odkopano fragmenty dwóch budynków, zapewne mieszkalnych. W większym z nich niektóre pomieszczenia miały sklepienie w postaci dwóch przecinających się fałszywych łuków wzniesionych na wewnętrznych przyporach. Szacuje się, że oryginalna wysokość pomieszczenia dochodziła do 4 m.

Na skraju tellu do budowli mieszkalnych przylegała, również związana z Warstwą II, potężna konstrukcja z cegły mułowej. Miała ona postać dwustopniowej platformy (wys. ok. 4,60 m, szer. ponad 10 m). Niewykluczone, że platforma stanowiła fragment fortyfikacji otaczających osadę.

Niektóre naczynia ceramiczne z Tell Djassa zostały przekazane Polsce przez stronę iracką i trafiły do zbiorów Muzeum Narodowego w Warszawie.

Czytaj więcej:

Bieliński, P. (1990). Polish excavations in Northeast Syria 1988–1989. Polish Archaeology in the Mediterranean, 1, 17–25.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_1989_I/477.pdf

Bieliński, P. (1991). The Third Season of Excavations in Northeastern Syria –1990. Polish Archaeology in the Mediterranean, 2, 94–101.

http://www.pcma.uw.edu.pl/pl/pam-journal/spisy-tresci/pam-1990-ii/

Reiche, A. (2001). Polish Archaeological Research in Northeastern Syria. Bulletin du Musée National de Varsovie, 42, 95–106.

Kurdystan

Przybysze i autochtoni. Osadnictwo w okresach Późnego Chalkolitu i Niniwa 5 w dorzeczu Górnego Zabu

(Podprojekt prowadzony w ramach koncesji UGZAR (Upper Greater Zab Archaeological Reconnaissance), projektu kierowanego przez dr. hab. Rafała Kolińskiego, prof. UAM)

Lokalizacja:

Irak, autonomiczny Region Kurdystanu
Prowincje Erbil i Dohuk
Dorzecze Górnego Zabu

Kraina geograficzna/historyczna:

Północna Mezopotamia

Datowanie: 

  • Okres późnego chalkolitu (4200–3100 p.n.e.)
  • Okres kultury Niniwa 5 (1. połowa 3 tysiąclecia p.n.e.)

Historia badań:

  • Badania powierzchniowe prowadzone są od 2013 roku
  • Projekt w toku

Kierownik:

Dorota Ławecka

Opis projektu:

W drugiej połowie 4 tysiąclecia p.n.e. nastąpiła ekspansja południowomezopotamskiej kultury Uruk na obszary ościenne. Zjawisko to jest dobrze rozpoznane na terenie północnej Syrii i południowej Turcji, natomiast niewiele wiadomo na temat sytuacji w północnym Iraku. Poza osiedlami z lokalnymi zespołami zabytków, obecność wielu typowych południowych wyrobów uruckich została stwierdzona na kilku stanowiskach w badanym rejonie.

Głównym celem projektu jest rozpoznanie osiedli, na których występuje ceramika z późnego okresu Uruk. Zbadany zostanie z jednej strony repertuar południowomezopotamskich form naczyń ceramicznych, z drugiej zaś – form rodzimych.

Określenie relacji ilościowej pomiędzy nimi pozwoli na wstępne określenie stopnia związku danego stanowiska z kulturą południową. Porównując lokalizację stanowisk, na których został znaleziony materiał z południa, z osadami gdzie występuje wyłącznie ceramika miejscowa pozwoli wyciągnąć wnioski na temat przebiegu starożytnych szlaków handlowych.

Analiza wcześniejszych pozostałości chalkolitycznych oraz późniejszych znalezisk, należących do rodzimego zespołu wyrobów garncarskich, zwanego ceramiką Niniwa 5, pozwoli na wyciągnięcie wstępnych wniosków dotyczących ciągłości osadniczej (lub jej braku) w osiedlach, na których reprezentowany będzie materiał z tych okresów.

W trakcie dotychczasowych prac terenowych udało się zlokalizować 28 późnochalkolitycznych osiedli, w zdecydowanej większości dotychczas nieznanych. Znalezienie (poza osiedlami z lokalnym, północnym repertuarem form ceramicznych) stanowisk reprezentujących prawie wyłącznie południową kulturę materialną jest zaskakującym i fascynującym odkryciem, uzupełniającym naszą wiedzę o ekspansji kultury Uruk w rejon Górnego Zabu.

Czytaj więcej:

Projekt “Przybysze i autochtoni. Osadnictwo w okresach Późnego Chalkolitu i Niniwa 5 w dorzeczu Górnego Zabu” jest realizowany w ramach koncesji UGZAR.

Badania UGZAR (http://archeo.amu.edu.pl/ugzar/), prowadzone pod kierunkiem R. Kolińskiego są częścią programu „Settlement history of the Iraqi Kurdistan” finansowanego przez Narodowe Centrum Nauki (granty nr 2011/03/B/HS3/01472 (2012-2014) i 2014/13/B/HS3/04872 (2015-2017)

M’lefaat

Osada

Lokalizacja:

Irak
Okolice Mosulu

Kraina geograficzna/historyczna:

Mezopotamia

Datowanie:

  • 11 tysiąclecie p.n.e.
  • Wczesny neolit

Historia badań:

  • Badania ratunkowe prowadzone w sezonie 1989–1990
  • Badania zakończone

Kierownik:

Stefan Karol Kozłowski

Najciekawsze odkrycia:

  • 10 domów na planie koła otaczających centralny plac. Domy między 2.7 m a 7 m średnicy budowano z pisé i cegły suszonej, ściany były pokryte tynkiem. Wewnątrz znaleziono ławy
  • Narzędzia kamienne: żarna, rozcieracze, cylindryczne tłuczki, toporki kamienne, pociski do procy

Czytaj więcej:

Bieliński, P. (1985). Starożytny Bliski Wschód: Od początków gospodarki rolniczej do wprowadzenia pisma. Warszawa: PWN, p. 99.

Brézillon, M. (1981). Encyklopedia kultur pradziejowych. Warszawa: WAiF, p. 130.

Nemrik

Nemrik 9, Nemrik stanowisko 9

Osada

Lokalizacja:

Irak
Obecnie terytorium autonomii Kurdystanu,
Iracki odcinek doliny górnego Tygrysu

Kraina geograficzna/historyczna:

Górna Mezopotamia, Asyria

Datowanie:

  • Neolit preceramiczny, od końca 9 tysiąclecia p.n.e. do pierwszej połowy 7 tysiąclecia p.n.e. (ok. 8000–6500 p.n.e.)
  • Okres późnej epoki brązu: okres mitannijski (XV–XVI wiek p.n.e.), okres środkowoasyryjski (XIII wiek p.n.e.)
  • Cmentarz przedislamski o niesprecyzowanym datowaniu

Historia badań:

  • Badania ratunkowe prowadzone w ramach projektu Eski Mosul Dam Salvage Project w latach 1985–1989 (11 miesięcy prac polowych)
  • Badania zakończone

Kierownik:

Stefan Karol Kozłowski

Najciekawsze odkrycia:

  • Pełen plan osady wczesnoneolitycznej wraz z zachowanymi domami oraz ich wyposażeniem
  • Osada prehistoryczna (osada wczesnoneolityczna)
  • Osada wiejska z okresu późnego brązu
  • Kamienne neolityczne rzeźby, jedne z najstarszych przykładów sztuki figuralnej
  • Zabudowa i ceramika mitannijska, w tym unikalny dzban z malowaną dekoracją z przedstawieniem kóz pasących się w zaroślach

Opis stanowiska i badań:

Stanowisko Nemrik 9 zlokalizowane jest w północnym Iraku w prowincji Dohuk, ok. 4 km na południowy zachód od miejscowości Faidah. Położone jest na lewym brzegu doliny Tygrysu, na wysokim tarasie rzecznym, odciętym z trzech stron dolinami wadi (1,5 km od dawnego koryta rzeki).

Pozostałości osady neolitycznej zajmują płaską część terenu o powierzchni ok. 2 ha. Natomiast osadnictwo z okresów historycznych ogranicza się do niskiego tellu w południowej części stanowiska o powierzchni ok. 0,3 ha.

Na terenie wczesnoneolitycznej osady znaleziono około dwudziestu kamiennych figurek. Rzeźby z Nemrik, interpretowane jako przedmioty kultu domowego, są jednymi z najstarszych znanych świadectw sztuki i wierzeń ludów zamieszkujących tereny północnej Mezopotamii. Większość z nich wyobraża głowy zwierząt, głównie ptaków. Dwie są antropomorficzne – jedna, zachowana we fragmentach to figurka kobieca. Kolejna, to rzeźba falliczna, o wysokości 9 cm. Na kamieniu wyryto ludzką twarz z delikatnie podkreślonymi łukami brwiowymi i nosem oraz dużymi ustami z wyraźnie zaznaczonymi zębami. Podwójny zygzak, przechodzący poziomo poprzez policzki i nos, najprawdopodobniej imituje tatuaż.

Czytaj więcej:

Kozlowski, S. K. (1989). Nemrik 9, a PPN Neolithic site in Northern Iraq. Paléorient, 15(1), 25–31.

http://www.persee.fr/doc/paleo_0153-9345_1989_num_15_1_4482

Kozłowski, S. K. (1990). Nemrik 9. Polish Archaeology in the Mediterranean, 2, 102–111.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_1990_II/472.pdf

Kozlowski, S. K. (2002). Nemrik. An Aceramic Village in Northern Iraq. Warsaw: Institute of Archaeology, University of Warsaw.

Reiche, A. (2014). Tell Abu Hafur "East", Tell Arbid (North-Eastern Syria) and Nemrik (Northern Iraq) as Examples of Small-Scale Rural Settlements in Upper Mesopotamia in the Mittani Period. In: D. Bonatz (Ed.), The Archaeology of Political Spaces. The Upper Mesopotamian Piedmont in the Second Millennium BC (pp. 43–60). Berlin, Boston: De Gruyter.

http://www.degruyter.com/dg/viewbooktoc.chapterlist.resultlinks.fullcontentlink:pdfeventlink/$002fbooks$002f9783110266405$002f9783110266405.43$002f9783110266405.43.pdf?t:ac=product/177442

Masnaa

Osada

Lokalizacja:

Irak
Rejon tamy Haditha na Eufracie

Kraina historyczna:

Mezopotamia

Datowanie:

  • Dolny paleolit (500.000–200.000 p.n.e.)
  • Środkowy paleolit (200.000–40.000 p.n.e.)
  • Górny paleolit (40.000–10.000 p.n.e.)

Historia badań:

  • Badania ratunkowe prowadzone w latach 1981–1983
  • Badania zakończone

Kierownicy:

Stefan Karol Kozłowski, Waldemar Chmielewski

Najciekawsze odkrycia:

  • Dolnopaleolityczne pięściaki i narzędzia otoczakowe należące do grupy najstarszych znalezisk z terenu Iraku
  • Narzędzia typu lewaluasko-mustierskiego

Opis stanowiska i badań:

Kompleks stanowisk, głownie paleolitycznych, zlokalizowanych w meandrze Eufratu, gdzie zachowała się sekwencja plejstoceńskich tarasów rzecznych. Najstarsze narzędzia dolnopaleolityczne są znaleziskami pojedynczymi, leżącymi na złożu wtórnym. Najbogatsze materiały datowane są na okres środkowego paleolitu i nawiązują do materiałów typu lewaluasko-mustierskiego Lewantu i Pustyni Syryjskiej oraz do znalezisk z jaskini Shani-Dar.

Tell Qaramel

Osada

Lokalizacja:

Syria

Kraina geograficzna/historyczna:

Północny Lewant

Datowanie: 

  • Osada stała z przełomu protoneolitu i początków neolitu preceramicznego
  • Na podstawie serii ponad 80. dat C14 wyróżniono pięć horyzontów osadniczych:
    H0 16,890–10,980 p.n.e.
    H1 10,890–9670 p.n.e.
    H2 10,670–9250 p.n.e.
    H3 9820–8710 p.n.e.
    H4 9310–8780 p.n.e.

Historia badań:

Polsko-syryjskie badania wykopaliskowe prowadzone były w latach 1999–2011

Kierownicy:

Ryszard F. Mazurowski, Bassam Jammous (1999–2000 i 2002), Thaer Yartah (2001), Youssef Kanjou (2003–2011)

Najciekawsze odkrycia: 

  • Kilkadziesiąt obiektów architektury wczesnoneolitycznej w tym pięć wież i dwa budynki protoświątynne
  • Ponad 400 ornamentowanych zabytków kamiennych
  • Kilkadziesiąt pochówków szkieletowych w obrębie osady

Opis stanowiska i badań:

Badana w Tell Qaramel osada ma ok. 3,5 ha powierzchni i obejmuje pozostałości osadnicze ze stadium protoneolitu i wczesnego neolitu preceramicznego (PPNA). Podczas 13 sezonów prac przebadano pięć kolistych kamiennych wież datowanych metodą radioaktywnego węgla C14 na okres od połowy 11 tysiąclecia p.n.e. do ok. 9650 p.n.e. To czyni z nich najstarsze tego typu budowle na świecie. Te monumentalne konstrukcje miały charakter kultowy, a jednocześnie były prawdopodobnie miejscami zgromadzeń mieszkańców osady. Przemawia za tym aranżacja ich wnętrz.

W wykopach usytuowanych obok wież odkryto około 90 domostw mieszkalnych oraz budowli gospodarczych, trzy świątynie/domy zgromadzeń, liczne paleniska i jamy gospodarcze. W części domostw, pod podłogami, oraz pomiędzy domostwami, w owalnych lub kolistych jamach, znaleziono 35 pochówków ludzkich oraz kilka zwierzęcych. Ułożeni w pozycji embrionalnej zmarli sporadycznie wyposażeni byli w kamienne lub kościane paciorki i zawieszki.

W osadzie odkryto też niezwykle bogatą kolekcję przedmiotów codziennego użytku z krzemienia, kości i, przede wszystkim, z kamienia (m.in. chlorytu i wapienia). Wiele z było bogato zdobionych motywami geometrycznymi, zwierzęcymi i antropomorficznymi.

W przypadku Qaramelu ewenementem jest fakt, że tak wysoko rozwiniętą kulturę ukształtowała społeczność zbieraczy i myśliwych, nie zaś rolników ― w dotychczasowych badaniach specjalistycznych nie stwierdzono śladów udomowienia zwierząt i zbóż.

Hawarte

Huarte, Hawarti

Miejsce kultu

Lokalizacja:

Syria
Syria zachodnia, prowincja Hama

Datowanie: 

  • Okres rzymski i bizantyński (I–V wiek)
  • Pierwsze ślady wykorzystania groty (I wiek n.e.)
  • Malowidła mitraickie (IV wiek n.e.)
  • 421 r. zbudowanie pierwszego kościoła za czasów biskupa Apamei, Aleksandrosa
  • 483 r. zbudowanie drugiego kościoła za czasów biskupa Fotiosa

Historia badań: 

Wykopaliska w ramach wspólnego polsko-syryjskiego projektu w latach 1998–2009

Projekt konserwatorski do 2010 roku

Kierownik:

Michał Gawlikowski

Najciekawsze odkrycia: 

  • Podziemna grota kultu boga Mitry (mitreum) pod ruinami chrześcijańskiej bazyliki
  • Mitreum jako obiekt sprawowania kultu misteryjnego
  • Malowidła zdobiące ściany mitreum
  • Baptysterium pierwszego kościoła zbudowanego nad mitreum

Opis stanowiska i badań:

Historia badań stanowiska Hawarte sięga lat 70., kiedy to francuski uczony Pierre Canivet przebadał ruiny kościoła z V wieku. 20 lat po tych wykopaliskach, pośrodku głównej nawy kościoła zapadła się podłoga, odsłaniając tajemniczą grotę pod kościołem, pokrytą malowidłami ― jak się później okazało, główne pomieszczenie mitreum. Niestety, pierwszymi osobami, które dotarły na stanowisko, byli rabusie. Podczas próby przemytu fragmentu malowidła ściennego, zostali zatrzymani przez syryjskie służby celne i w ten sposób dotarto do podziemnego miejsca kultu Mitry.

Wkrótce po tym wydarzeniu, w 1998 r., Dyrekcja Generalnej Starożytności i Muzeów Syrii zaproponowała prof. Michałowi Gawlikowskiemu, wówczas kierownikowi badań w Palmyrze, odkopanie groty i zabezpieczenie znalezionych tam malowideł przez polskich konserwatorów, współpracujących z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW.

Ratunkowe wykopaliska pod ruinami kościoła w małej wiosce Hawarte zapoczątkowane jako doraźna interwencja zamieniły się w wieloletni program archeologiczny i konserwatorski, który doprowadził do odsłonięcia podziemnego sanktuarium boga Mitry.

Malowidła, przedstawiające epizody z życia Mitry, które pokrywały ściany groty, są uznawane za jedne z najważniejszych dla badań nad rozpoznaniem kultu mitraickiego.

Czytaj więcej:

Gawlikowski, M. (2012), Excavations in Hawarte 2008–2009. Polish Archaeology in the Mediterranean, 21, 481–495.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_2009_XXI/PAM21_Gawlikowski.pdf

Gawlikowski, M. (2013). Huarté, un village d'Apamène. In G. Charpentier & V. Puech (Eds.), Villes et campagnes aux rives de la Mediterranée ancienne, dans le sillage de Georges Tate. Topoi, Suppl. 12, 261–270.

Majcherek, G. (2004). Hawarte. Excavation and restoration work in 2003. Polish Archaeology in the Mediterranean, 15, 325–334.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_2003_XV/184.pdf

Parandowska, E. (2008). Hawarte, mithraic wall paintings conservation project. Seasons 2005–2006. Polish Archaeology in the Mediterranean, 18, 543–547.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_2006_XVIII/554.pdf

Wagner, M. & Zielińska, D. (Eds.).(2012). Hawarte: ostatnie arcydzieła mistrzów antyku. Last Masterpieces of Ancient Painters, Warsaw: University of Warsaw.

Zielińska, D. (2010). Hawarte. Project for the reconstruction of the painted decoration of the mithreum. Polish Archaeology in the Mediterranean, 19, 527–535.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_2007_XIX/527-535_Hawarte.pdf

Tell Rad Shaqra

Tell Rad Shaqrah, Tell Rad Szakra

Ufortyfikowana osada i cmentarzysko

Lokalizacja:

Syria
Syryjska Dżezira/północna Syria

Kraina geograficzna/historyczna:

Północna Mezopotamia

Datowanie:

  • późny okres Niniwa 5
  • okres wczesnodynastyczny III
  • okres akadyjski
  • okres nowoasyryjski

Historia badań:

  • Badania ratunkowe prowadzone w latach 1991–1995
  • Badania zakończone

Kierownik:

Piotr Bieliński

Najciekawsze odkrycia:

  • Mur obronny ceglano-kamienny z oskarpowaniem ziemno–kamiennym (tzw. glacis)
  • Pozostałości budownictwa mieszkalnego i siatki ulic z okresu wczesnodynastycznego III
  • Ponad 40 grobów różnych typów, osób dorosłych i dzieci, z bogatym wyposażeniem
  • Płaskorzeźba z przedstawieniem głowy ludzkiej, tak zwany „idol oczny”

Opis stanowiska i badań:

Tell Rad Szakra to niewysoki, mierzący około 100 metrów średnicy tell. W trakcie kilku sezonów badań ratowniczych zostało odsłoniętych dziewięć warstw osadniczych.

Mała, ufortyfikowana osada powstała na przełomie okresów wczesnodynastycznego II i III (połowa III tysiąclecia p.n.e). Istniała bez żadnych wyraźnych przerw w osadnictwie do momentu opuszczenia w okresie akadyjskim (schyłek III tys. p.n.e.). Umocnienia, niespotykane nawet w dużo większych ówczesnych miastach, składały się z czterometrowej grubości muru z cegły mułowej oraz masywnego oskarpowania o szerokości ponad 6 m, oblicowanego blokami bazaltu.

Świetnie zachowały się pozostałości kolejnych warstw domów z cegły mułowej. Ich charakterystyczną cechą były wewnętrzne masywne, łukowate przypory, które służyły podtrzymywaniu stropu. Często spotykanymi elementami stałego wyposażenia domów były tynkowane baseniki, zapewne o gospodarczym przeznaczeniu.

W granicach miasta, pod posadzkami domów, natrafiono na pochówki dzieci. Jako dary grobowe składane były przede wszystkim naczynia ceramiczne. Jednak w kilku grobach natrafiono na bogate zestawy ozdób, jak naszyjniki i bransolety, wykonane z różnych materiałów.

Hatra

Mabad al-Hadar; al-Ḥaḍr

Miasto antyczne

Lokalizacja:

Irak Prowincja Niniwa

Kraina geograficzna/historyczna:

Północna Mezopotamia, iracka Jazira

Datowanie: 

  • Miasto (koniec III wieku p.n.e. – połowa III wieku n.e.)
  • Fortyfikacje odkryte przez polską misję: I wiek n.e.
  • Fortyfikacje widoczne na powierzchnia dokumentowane przez polską misję II wiek – 1. połowa III wieku

Historia badań:

Pojedyncza kampania wykopaliskowa w 1990 roku; badania przerwane z powodu wybuchu wojny w Zatoce Perskiej

Kierownik:

Michał Gawlikowski

Najciekawsze odkrycia:

  • Przedmiotem polskich badań były fortyfikacje miejskie
  • Odkrycie starszych murów obronnych miasta z I wieku n.e. z wieżą narożną

Opis stanowiska i badań:

Ruiny miasta leżą około 80 km na południowy zachód od Mosulu pośrodku pustynnego stepu. Był to ważny ośrodek miejski i religijny od okresu hellenistycznego królestwa Seleucydów (III/II wiek p.n.e.), później zaś wasalne księstwo w orbicie wpływów politycznych królestwa Partów na jego zachodnich rubieżach. Największy rozkwit przeżyło w II wieku n.e. Było to ufortyfikowane miasto graniczne na linii walk w czasie wojen rzymsko-partyjskich w Mezopotamii; zdobyte przez Sasanidów, zostało w końcu opuszczone w połowie III wieku n.e.

Bardzo dobrze zachowane ruiny architektury sakralnej w centrum miasta znajdują się na liście światowego dziedzictwa UNESCO.

Polskie prace wykopaliskowe były prowadzone w południowowschodniej części miasta. Odsłonięte pozostałości starszych murów zostały prześledzone na dystansie ok. 200 m za pomocą wykopów sondażowych. Zadokumentowano też półkilometrowej długości odcinek murów obronnych z II wieku n.e.

Czytaj więcej:

Gawlikowski, M. (1991). The first season of excavations in Hatra, Iraq. Polish Archaeology In The Mediterranean, 2, 119–121.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_1990_II/473.pdf

Gawlikowski, M. (2013). The Development of the City of Hatra. In L. Dirven (ed.), Hatra. Politics, Culture and Religion between Parthia and Rome (pp. 73–79). Stuttgart: Steiner.

Tell Rijim

Tell Ridżim, Tell Rijim Omar Dalle

Osada i cmentarzyska

Lokalizacja:

Irak

Kraina geograficzna/historyczna:

Północna Mezopotamia

Datowanie:

  • Późny Uruk
  • Niniwa 5
  • Środkowy okres epoki brązu
  • Późny okres epoki brązu (średnioasyryjski)
  • Okres nowoasyryjski
  • Okres achemenidzki(?)
  • Okres sasanidzki(?)

Historia badań:

  • Badania ratunkowe prowadzone w latach 1984–1985
  • Badania zakończone

Kierownik:

Piotr Bieliński

Najciekawsze odkrycia:

  • Groby z okresu kultury Niniwa 5
  • Fragmenty zabudowy mieszkalnej ze środkowego okresu epoki brązu i z okresu nowoasyryjskiego
  • Cztery pieczęcie cylindryczne i dwie fibule z okresu nowoasyryjskiego
  • Groby z okresu achemenidzkiego lub sasanidzkiego

Opis stanowiska i badań:

Stanowisko, położone w odległości ok. 1 km na zachód od wioski Raffaan, usytuowane było na cyplowym wzgórzu owalnego kształtu (250 m x 100 m), które północnym stokiem opadało ku rzece. Różnica wysokości między brzegiem rzeki a szczytem tellu wynosiła ok. 28 m.

Tell Rijim było wielowarstwowym stanowiskiem osadniczym. Na szczycie tellu odsłonięto sześć grobów szkieletowych z okresu sasanidzkiego (III–VI w. n.e.). Do interesujących znalezisk z tego cmentarza pochodzi szpila z brązu zakończona stylizowanym przedstawieniem konia.

Tuż pod powierzchnią stanowiska odsłonięto zniszczone pozostałości zabudowy z okresu nowoasyryjskiego z brukowanymi podwórkami, piecami chlebowymi i prostokątnymi pomieszczeniami, wzniesionymi na kamiennych fundamentach. Najcenniejszym znaleziskiem, związanym z tą warstwą, są cztery pieczątki cylindryczne datowane na 2. połowę VIII w. p.n.e.

Najlepiej zachowane pozostałości osadnictwa pochodzą z 1. połowy II tysiąclecia p.n.e. Rozwijała się tutaj wtedy niewielka osada kultury ceramiki chaburskiej, zajmująca ok. 1 ha powierzchni i otoczona murem obronnym. W zachodniej części stanowiska odkopano duży fragment rezydencji składającego się z rozległego podwórca (ok. 14 × 14,5 m) z pozostałościami kamiennego płytowania. Z tej warstwy pochodzi duże naczynie z dekoracją plastyczną w postaci aplikowanych przedstawień węży, par skorpionów oraz pary czworonogów.

Z kolei w centralnej części stanowiska zostały odkryte dwa groby z okresu ceramiki kultury Niniwa 5, czyli z 1. połowy III tys. p.n.e. Jeden z nich posiadał bogate wyposażenie w postaci dużego zespołu naczyń ceramicznych, składającego się z dwóch kraterów na wysokiej nóżce wypełnionych zestawem 28 czarek oraz dzbana. Jeden z kraterów oraz dzban pokryte były dekoracją malowaną o motywach geometrycznych i figuralnych (stylizowane przedstawienia kozłowatych).

Najstarszymi pozostałościami osadnictwa na stanowisku były relikty glinianych murów z późnego okresu kultury Uruk (ok. 3500–3300 p.n.e.). Z warstwą tą, związane są również dwa pochówki dziecięce w naczyniach kuchennych.

Tell Rafaan

Osada i cmentarzysko

Lokalizacja:

Irak
Prawy brzeg górnego Tygrysu w prowincji Niniwa

Kraina geograficzna/historyczna:

Górna Mezopotamia; Asyria

Datowanie:

Chalkolit, okres wczesnej kultury Uruk, 3800–3500 r. p.n.e.

Historia badań:

  • Wykopaliska ratunkowe w ramach projektu Eski Mosul Dam Salvage Project w 1984 i 1985
  • Badania zakończone

Kierownicy:

Piotr Bieliński, Ryszard Mazurowski, Waldemar Chmielewski0

Najciekawsze odkrycia:

  • Grób w obstawie kamiennej z okresu Uruk (IV tysiąclecie p.n.e.)
  • Narzędzia obsydianowe

Opis stanowiska i badań:

Polskie badania rozpoczęły się wiosną 1984 r. i objęły mikroregion wioski Raffaan, położonej na prawym brzegu Tygrysu. Niewysokie wzgórza, otaczające łukiem tę okolicę od południa, dochodzą do brzegu rzeki, zamykając w sposób naturalny ten obszar. Zostały w nim zlokalizowane cztery stanowiska osadnicze: Tell Raffaan, Tell Rijim, Tell Sand i Chirbet Mulali. Stwierdzono też obecność stanowisk paleolitycznych rozsianych na wzgórzach.

Misja polska przebadała stanowiska Tell Raffaan i Tell Rijim oraz przeprowadziła powierzchniowe poszukiwania stanowisk z epoki paleolitu. Wykopaliskami na obu stanowiskach kierował Piotr Bieliński, a badania powierzchniowe prowadził Ryszard Mazurowski (instytucjonalnym kierownikiem projektu był Waldemar Chmielewski). Stanowiska Tell Saud i Chirbet Mulali zostały przebadane przez archeologów irackich. Stanowisko Tell Raffaan leżało ok. 400 m na wschód od wioski Raffaan, na niewielkim cyplowym wzgórzu, opadającym stromym stokiem ku rzece i górującym ok. 12 m nad jej brzegiem. W części zachodniej znajdował się współczesny cmentarz, toteż wykopaliska prowadzono jedynie w części wschodniej stanowiska. W czasie badań okazało się, że było one bardzo zniszczone przez erozję, nie natrafiono na żadne pozostałości budownictwa. Znaleziono dużą liczbę fragmentów naczyń ceramicznych, krzemienne wkładki do sierpów oraz bogactwo wiórów i narzędzi obsydianowych. Najciekawszym odkryciem był grób szkieletowy w obstawie kamiennej, odsłonięty na wschodnim stoku wzgórza. Jego wyposażenie stanowiły trzy niedekorowane czarki. Znaleziona w nim ceramika datowana jest na okres wczesnej kultury Uruk (3800–3500 p.n.e.).

Czytaj więcej:

Bieliński, P. (1992). Tell Raffaan and Tell Rijim – First Season of Polish Excavation in the Eski Mosul Region – Iraq. Études et Travaux, 16, 273–278.

Bieliński, P. (1992). Tell Rijim and Tell Raffaan 1985 – Two Campaigns of Polish Excavations in Northern Iraq. Études et Travaux, 16, 279–288.

Reiche, A. (1989–90). Polskie wykopaliska w rejonie Eski-Mosul w północnym Iraku w latach 1984–1987. Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, 33–34, 653–671.

Nimrud

Kalhu, Kalchu, Kalach (Kalakh)

Miejskie stanowisko osadnicze
Miasto z okresu żelaza, stolica Asyrii w IX i VIII wieku p.n.e.

Lokalizacja:

Irak
Iracka prowincja Niniwa, w widłach Tygrysu i Wielkiego Zabu, 25 km na południowy wschód od Mosulu

Kraina geograficzna/historyczna:

Górna Mezopotamia; Asyria

Datowanie:

Okres nowoasyryjski (1. poł. I tysiąclecia p.n.e.):

  • Panowanie Aszurnsirapli II (883–859 p.n.e.)
  • Panowanie Salmanazara III (858–824 p.n.e.)
  • Panowanie Tiglatpilezara III (745–727 p.n.e.)

Historia badań:

  • Prace archeologiczne prowadzone były już w XIX wieku m.in. przez A.H. Layarda i M. Mallowana
  • W latach 1974–1976 wykopaliska polskie w dzielnicy światynno-pałacowej na cytadeli

Kierownik:

Janusz Meuszyński (badania zakończone z powodu tragicznej śmierci kierownika podczas jego powrotu do kraju po trzeciej kampanii)

Najciekawsze odkrycia:

  • Częściowe odsłonięcie nieznanego budynku z czasów Aszurnasirapli II (tzw. Budynku Centralnego), przypuszczalnie jednej ze świątyń wzniesionych przez tego władcę na cytadeli
  • Posągi lamassu z budowli z czasów Salmanazara III
  • Depozyt reliefów z okresu Tiglatpilezara III
  • Ogromny depozyt ceramiki w jednym z pomieszczeń Budynku Centralnego

Opis stanowiska i badań:

Badania archeologiczne polskiego zespołu w latach 1974–1976 koncentrowały się na odtworzeniu wystroju reliefowego słynnego Pałacu Północnozachodniego z IX wieku p.n.e., wzniesionego przez Aszurnasirapli II. Istotą prac było sporządzenie szczegółowych planów architektonicznych pałacu wraz z pełną inwentaryzacją kamiennych płyt i ich fragmentów.

Dokumentowano również położenie samych cokołów pozostałych na miejscu po dziewiętnastowiecznych wykopaliskach, kiedy to znaczna część reliefów została wywieziona z Nimrud bez zaznaczenia dokładnego miejsca ich pochodzenia na planie budowli. Rezultatem tych dociekań była rekonstrukcja całych kompozycji reliefowych, uwzględniająca identyfikację kilkuset znanych fragmentów płaskorzeźb rozsianych po całym świecie.

Prace archeologiczne były prowadzone jednocześnie na terenie Pałacu Północnozachodniego oraz w centralnej części cytadeli w pobliżu pałacu. Odkryto tam pozostałości innej budowli z czasów Aszurnasirapli II, przypuszczalnie jednej z ośmiu świątyń wzniesionych przez tego władcę na cytadeli w Nimrud. Ponadto odsłonięto parę rzeźb lamassu z budynku z czasów Salmanazara III (następcy Aszurnasirapli II) oraz depozyt reliefów z czasów późniejszego władcy, Tiglapilezra III.

W 2015 roku pałac został zniszczony.

Czytaj więcej:

Plany, wizualizacje trójwymiarowe architektury, zdjęcia i rysunki reliefów z Nimrud, także tych pozyskanych z polskich wykopalisk, można oglądać w serwisie LEARNING SITES, Inc. http://www.learningsites.com/Frame_layout01.htm

Meuszyński, J. (1974). The Throne-Room of Aššur-naṣir-apli II. (Room B in the North-West Palace at Nimrud). Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie, 64(1), 51–73

Meuszyński, J. (1976). Neo-Assyrian Reliefs from the Central Area of Nimrud Citadel. Iraq, 38, 37-43.

Meuszyński, J. (1981). Die Rekonstruktion der Reliefdarstellungen und ihrer Anordnung im Nordwestpalast von Kalhu (Nimrud) (Raume B, C, D, E, F, G, H, L, N, P), Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern.

Paley, S. M., & Sobolewski, R. (1981). A New Reconstruction of Room Z in the North-West Palace of Aššurnaṣirpal II at Nimrud (Kalḫu). Iraq, 43, 85-99.

Sobolewski, R. (1982). The Shalmanaser III Building in the central area of the Nimrud citadel, Archiv für Orientforschung, 19, 329-340.

Palmyra

Tadmor, Palmira

Stanowisko osadnicze:

miasto antyczne i nekropola

Lokalizacja:

Syria
Oaza Palmyry w północnej części Pustyni Syryjskiej
Syryjska prowincja Homs

Datowanie:

Na podstawie wzmianek w źródłach tekstowych osada typu miejskiego w oazie sięga co najmniej początku 2 tysiąclecia p.n.e. Pozostałości rozpoznane archeologicznie od okresu rzymskiego do czasów wczesnoislamskich:

  • Okres rzymski (I w. p.n.e.–IV w. n.e.)
  • Okres bizantyjski (V–VII wiek)
  • Okres wczesnoislamski (VII–IX wiek)
  • Od X wieku osada ograniczyła się do zabudowań na terenie temenosu dawnej świątyni Bela
  • W XIII wieku powstał arabski zamek na wzgórzu ponad ruinami miasta

Historia badań: 

Badania polskiej misji archeologicznej prowadzone były nieprzerwanie w latach 1959–2011

Kierownicy:

Kazimierz Michałowski (1959–1969), Anna Sadurska (1970–1972), Michał Gawlikowski (1973–2009), Grzegorz Majcherek (od 2010)

Najciekawsze odkrycia:

  • Świątynia Allat (I–IV wiek) z dwoma głównymi zabytkami rzeźbiarskimi: posągiem Ateny i płaskorzeźbą architektoniczną lwa-strażnika
  • Budynek principiów – komendantury obozu rzymskiego z tzw. Świątynią Sztandarów
  • Grobowce podziemne (hypogea) Zabdy i Alaine z doskonale zachowanymi reliefami grobowymi (II–III wiek)
  • Dwie wieże grobowe Kitota i Atenata w Dolinie Grobów (1. połowa I wieku n.e.)
  • Wielobarwna mozaika z sali bankietowej jednego z domów, nieopodal Wielkiej Kolumnady, z połowy III wieku n.e.
  • Zespół bazylik chrześcijańskich z V–VI wieku.

Opis stanowiska i badań:

Prof. Kazimierz Michałowski na nakreślił dwa pierwsze obszary badań: Obóz Dioklecjana (zachodnia dzielnica miasta) oraz Dolina Grobów (nekropola zachodnia). Prace wykopaliskowe były tam prowadzone w latach 1959–1988. W latach 90. wytyczono nowe cele badawcze, takie jak problematyka miejskiej infrastruktury, urbanistyki i zabudowań mieszkalnych, przenosząc prace wykopaliskowe do centrum miasta, w pobliże Wielkiej Kolumnady, gdzie od 1989 roku była eksplorowana dzielnica mieszkalna.

W ostatnich latach program badawczy był skoncentrowany na Palmyrze okresów późnych (Palmyrze chrześcijańskiej) ― badanie bizantyjskich bazylik w dzielnicy położonej na północ od Wielkiej Kolumnady. Z innych projektów należy wspomnieć prace nad miejskimi fortyfikacjami oraz dokumentacją arabskiego zamku. Ostatnim odkryciem tuż przed przerwaniem badań było ustalenie lokalizacji miejsca ustawienia przy agorze miejskiej Taryfy palmyreńskiej.

Czytaj więcej:

Rezultaty poszczególnych kampanii od początku ogłaszano w serii Palmyre. Fouilles polonaises I–V (lata 1959–1966 i następne), od roku 1966 także w czasopiśmie Studia Palmyreńskie (do 2014 ukazało się 13 tomów) http://www.pcma.uw.edu.pl/pl/studia-palmyrenskie/

Raporty wykopaliskowe z ostatnich kampanii ukazywały się na bieżąco w czasopiśmie: Polish Archaeology in the Mediterranean http://www.pcma.uw.edu.pl/pl/pam-journal/

Wybrana literatura:

Gawlikowski, M. (1973). Le Temple Palmyrénien. Etude d’épigraphie et de topographie historique [Palmyra VI]. Warsaw: PWN.

Gawlikowski, M. (1984). Le Principia de Dioclétien « Temple des Enseignes » [Palmyra VIII]. Warsaw: PWN.

Gawlikowski, M. (2010). Palmyra. Preliminary report on the forty–fifth season of excavations, Polish Archaeology in the Mediterranean, 19, 517–526.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_2007_XIX/517-526_Palmyra.pdf

Gawlikowski, M. (2014). Palmyra: reexcavating the site of the Tariff (fieldwork in 2010 and 2011), Polish Archaeology in the Mediterranean, 23(1), 415–430.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_2011_XXIII_1/PAM_23_1_Palmyra_Gawlikowski.pdf

Bijan

Wyspa Bijan

Osada i forteca

Lokalizacja:

Irak Zachodni

Irak, wyspa na Eufracie

Datowanie:

  • Okres nowoasyryjski (VIII–VII w. p.n.e.)
  • Okres partyjski (I w. p.n.e.–II w. n.e.)
  • Okres rzymski (1 połowa III w. n.e.)
  • Okres wczesnoislamski (abbasydzki) (IX–X w. n.e.)

Kraina geograficzna/historyczna:

Górna Mezopotamia, Asyria

Historia badań:

  • Wykopaliska ratunkowe w ramach projektu Haditha Dam Salvage Project w latach 1979–1983 (osiem kampanii wykopaliskowych)
  • Badania zakończone

Kierownicy:

Michał Gawlikowski (3 pierwsze kampanie), Maria Krogulska (5 kolejnych)

Najciekawsze odkrycia:

  • Forteca asyryjska jako ogniwo granicznego łańcucha obronnego wzdłuż Eufratu
  • Ceramiczne naczynie z magicznym napisem aramejskim z okresu partyjskiego
  • Kadzielnica z brązu z uchwytem w kształcie figurki konia z okresu partyjskiego
  • Lampki i latarnia z okresu rzymskiego
  • Dzbanki z okresu abbasydzkiego, IX w. n.e.

Opis stanowiska i badań:

Wyspa rzeczna, wydłużona na osi północ–południe, o wymiarach 330 m x 75 m, była położona w środkowym odcinku doliny Eufratu, pomiędzy miejscowościami Ana i Haditha (około 25 km w dół strumienia od tej pierwszej), w zachodnim Iraku. Współcześnie na wyspie znajdował się gaj palm daktylowych i noria (koła do podnoszenia wody w celach irygacyjnych) zainstalowane na zachodnim brzegu wyspy. Około 15% powierzchni wyspy zostało przebadanych archeologicznie. Obecnie zalana przez wody powstałego po wybudowaniu tamy sztucznego zbiornika (Jezioro Qadisiyah).

Czytaj więcej:

Gawlikowski, M. (1983). L’ile de Bijan sur la Moyen-Euphrate, une forteresse assyrienne et romaine. Archeologia, 178, 26–33.

Gawlikowski, M. (1985). Bijan in the Euphrates. Sumer, 42, 15–21.

Krogulska, M. (1987). Bijan – Lamps from the "Roman" layer. Mesopotamia, 22, 91–100.

Krogulska, M. (1987). Bijan. Archiv für Orientforschung, 34, 15–-156.

Krogulska, M. (1990). Bijan. Polish Archaeology in the Mediterranean, 1, 10–13.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_1989_I/475.pdf

Krogulska, M. (1992). Bijan Island. Polish excavations on the middle Euphrates (Iraq). Études et Travaux, 16, 353–362.

Krogulska, M. & Stępniowski, F. (1995). Bijan polskie wykopaliska w Iraku w latach 1979–83. In M. L. Bernhard (ed.), Od Nilu do Eufratu. Polska archeologia śródziemnomorska 1981–1994 (pp. 127–134). Warszawa: Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW.

Krogulska, M. & Zych, I. (2013). Roman clay lantern from Bijan Island (Iraq). Polish Archaeology in the Mediterranean, 23, 651–662.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_2010_XXII/PAM_22_Bijan_Krogulska_Zych.pdf

Mierzejewska, M. (2014), Abbasid basins from Bijan Island. Polish Archaeology in the Mediterranean, 23 (1), 643–662.

http://www.pcma.uw.edu.pl/fileadmin/pam/PAM_2011_XXIII_1/PAM_23_1_Bijan_Mierzejewska.pdf

Reiche, A. (1987). Wykopaliska na wyspie Bidżan w Iraku. Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie, 31, 201–218.

Reiche, A. (1992). Excavations on Bijan Island. The Graves. Études et Travaux, 16, 417–420.

Reiche, A. (1996). Early Islamic glass from Bijan Island (Iraq). In: K. Bartl & S. R. Hauser (eds.), Continuity and Change in Northern Mesopotamia from the Hellenistic to the Early Islamic Period (pp. 195–217). Berlin: Reimer.

Rzeplińska, M. (2010). Terracotta from Bijan Island. Parthica, 12, 47–67. Stępniowski, F. (1992). Bijan in the Neo-Assyrian Period. Results of the Excavations in 1981 (Autumn) – 1983. Études et Travaux, 16, 42–434.

Tell as-Saadiya

Tell es-Saadiya, Tell el-Saadiya, Tell Saadiya

Lokalizacja:

Irak Środkowo–wschodni Irak Rejon rzeki Dijali, Dżebel Hamrin

Kraina historyczna:

Mezopotamia / Transtygryda

Datowanie:

  • Późna faza kultury Ubaid (epoka chalkolitu, koniec V tysiąclecia p.n.e. – pierwsza połowa IV tysiąclecia p.n.e. (ok. 4000–3800 p.n.e.)
  • Szczątkowe pozostałości z okresu sasanidzkiego/wczesnoislamskiego

Historia badań:

  • Badania ratunkowe w ramach projektu Hamrin Dam Salvage Project
  • Pierwszy sezon badań w 1979 roku
  • Badania przerwane w roku 1980 z powodu wybuchu wojny iracko-irańskiej, nie były kontynuowane

Kierownicy:

Stefan Karol Kozłowski, Piotr Bieliński

Najciekawsze odkrycia:

  • Pochówki dziecięce w urnach z pokrywkami
  • Malowane naczynia ceramiczne
  • Kolekcja narzędzi kamiennych

Opis stanowiska i badań:

Tell as-Saadiya zlokalizowany jest na lewym brzegu Dijali, na tarasie rzecznej, w pobliżu miejscowości Saadiya. Długość tellu wynosi około 85 m, szerokość około 75 m, a wysokość ponad 2,5 m nad poziom otaczających go gruntów (powierzchnia ok. 0,6 ha). Od północy i zachodu krawędzie wzgórza zostały zniszczone przez prace ziemne, związane z budową tamy. Znaczną część powierzchni stanowiska zajmuje nowożytny cmentarz. Badania koncentrowały się w południowej i środkowej części wzgórza; łącznie odsłonięto obszar około 220 m2.

Czytaj więcej:

Kozłowski K. S., Bieliński P. (1979). Tell El Saadiya, Informator Archeologiczny, 13, 289-290.

Kozłowski K. S. (1987). Chipped Stone Industry of the Ubaid Site Tell el-Saadiya in Iraq (Hamrin). In J.-L. Huot (red), La Préhistoire de la Mésopotamie (pp. 277-291). Paryż.

Tell Amarna

Stanowisko osadnicze

Lokalizacja:

Syria Północna
Syria Dolina środkowego Eufratu

Kraina geograficzna/historyczna:

Eufratensis

Datowanie:

Kultura Halaf (VI tysiąclecie p.n.e.) aż po okres bizantyjski (V wiek n.e.)

Historia badań:

  • Badania ratownicze prowadzone przez misję Uniwersytetu w Liege w latach 1991–1998
  • W 1998 zostały odsłonięte pozostałości kościoła bizantyjskiego z mozaikami
  • W latach 2000 i 2001 misja polsko–belgijska przeprowadziła badania archeologiczne na terenie kościoła i transfer odsłoniętych mozaik do Damaszku
  • Od listopada 2004 do marca 2005 trwały prace konserwatorskie fragmentów mozaik w Damaszku

Kierownicy:

Önhan Tunca (Uniwersytet w Liege), Tomasz Waliszewski (CAŚ UW), Krzysztof Chmielewski (ASP)

Najciekawsze odkrycia:

  • Malowane fragmenty naczyń ceramicznych z okresu kultury Halaf
  • Naczynia ceramiczne z epoki brązu
  • Figurki terakotowe z epoki brązu i żelaza
  • Pieczęć cylindryczna z epoki brązu
  • Lampki oliwne z okresu hellenistycznego
  • Pozostałości kościoła wczesnochrześcijańskiego
  • Mozaiki podłogowe datowane na pierwszą poł. V w. n.e.

Opis stanowiska i badań:

Wykopaliska prowadzone w Tell Amarna na północy Syrii przez ekipę belgijskich archeologów z Uniwersytetu w Liege, kierowaną przez prof. Önhana Tunce (Önhan Tunca), natrafiły w 1998 roku w pobliżu starożytnych ruin osady sprzed ponad 5 tys. lat na fragmentarycznie zachowane ruiny kościoła bizantyjskiego. Pozostałości te datowane są przez archeologów na koniec IV – początek V wieku n.e. Do współpracy przy konserwacji oraz interpretacji znaleziska zaproszeni zostali archeolodzy i konserwatorzy z Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu Warszawskiego, pod kierunkiem dr. Tomasza Waliszewskiego oraz dr. Krzysztofa Chmielewskiego. Ponieważ teren wykopalisk zagrożony był pracami rolnymi, mozaiki zostały wyjęte ze swego miejsca i złożone w magazynach Generalnej Dyrekcji Starożytności i Muzeów Arabskiej Republiki Syryjskiej. Potrzeba było kolejnych czterech lat, aby uzyskać środki niezbędne do przeprowadzenia konserwacji mozaik. Prace prowadzone w Damaszku jesienią 2004 oraz zimą 2005 roku przez polskich, syryjskich i greckich konserwatorów, finansowane były przez Komisję Europejską w ramach programu Kultura 2000 [Couleur de la chrétienté de l’Orient vers l’Occident. Une église du 5e siècle et ses mosaïques mises au jour à Tell Amarna (Syrie)].

Wystawa stanowiąca integralną część projektu, przedstawiona została w czerwcu 2005 roku publiczności belgijskiej w Muzeum Królewskim w Mariemont. Odrestaurowane mozaiki, wraz z towarzyszącymi zabytkami pochodzącymi z wykopalisk, prezentowane były od 31 sierpnia do 2 października 2005 roku w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie, a następnie zostały zwrócone stronie syryjskiej.

Czytaj więcej:

Strona internetowa projektu: http://shadow.pl/tellamarna/

Tunca, Ö., Waliszewski, T., Koniordos, V. (red.) (2011), Tell Amarna (Syrie) V. La basilique byzantine et ses mosaïques, PEETERS, Louvain – Paris – Dudley (MA); Publications de la Mission archéologique de l’Université de Liège en Syrie, vol. 5, 269 ss.

Tunca, Ö., Waliszewski, T., Koniordos, V., (red.) (2005), Tell Amarna in Syria. From the 6th millennium BC painted pottery to the Byzantine mosaics, Catalogue of the exhibition, Musée Royal de Mariemont (19.06–15.08.2005) – State Archaeological Museum in Warsaw (30.08–2.10.2005), Bruksela–Warszawa.

Widok ogólny Tell Amarna w 2000 roku, od strony południowej (T. Waliszewski)Wykopaliska przeprowadzone w absydzie kościoła w 2000 roku pozwoliły odsłonić dwa poziomy mozaik: na prawo najstarszy, prawdopodobnie z kościoła z IV wieku n.e., na lewo młodszy, datowany na 1. połowę V wieku n.e. (T. Waliszewski)

Organizatorzy

Autorami tej wystawy jesteśmy wszyscy — ci, których fascynacje zawiodły na Bliski Wschód, by tam realizowali naukową przygodę, i ci, dla których starożytne dziedzictwo tych ziem jest źródłem wiedzy i fundamentem kultury.

Dziękujemy wszystkim naszym współpracownikom – archeologom, konserwatorom, architektom, dokumentalistom – oraz wszystkim przyjaciołom antycznego dziedzictwa w Syrii i Iraku za wsparcie i podzielenie się z nami wiedzą i materiałami.

Dziękujemy autorom zdjęć i rysunków wykorzystanych na wystawie: Waldemarowi Jerke, Andrzejowi Reiche oraz Piotrowi Bielińskiemu, Ryszardowi Bodytko, Pawłowi Ciepielewskiemu, Michałowi Gawlikowskiemu, Ryszardowi F. Mazurowskiemu, Katarzynie Meyzie, Marcie Momot, Tomaszowi Myjakowi, Aleksandrze Oleksiak, Markowi Puszkarskiemu, Łukaszowi Rutkowskiemu, Franciszkowi Markowi Stępniowskiemu, Agnieszce Szymczak, Darii Tarara, Marcinowi Wagnerowi, Tomaszowi Waliszewskiemu, Jerzemu Wierzbickiemu, Dobrochnie Zielińskiej

Wszystkie ilustracje pochodzą z Archiwum Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW lub zostały mu użyczone na potrzeby niniejszej wystawy. Dołożyliśmy wszelkich starań, by ustalić autorstwo poszczególnych fotografii. Za wszelkie nieścisłości i pominięcia z góry przepraszamy.

Do powstania wystawy przyczynili się:

Kurator wystawy: Łukasz Rutkowski
Koordynator wystawy i konferencji: Zuzanna Wygnańska
Projekt wystawy i materiałów graficznych: Teresa Witkowska
Wykonanie: ASTO Adam Stojak i MASTERMEDIA Janusz Mikołajewicz we współpracy z MOYO Teresa Witkowska
Teksty na wystawie: Grzegorz Majcherek, Łukasz Rutkowski, Iwona Zych
Redakcja i tłumaczenia: Michał Gawlikowski, Renata Kucharczyk, Agnieszka Szymczak, Urszula Wicenciak, Aleksandra Zych i SIWA Translations
Model lwa palmyreńskiego na wystawę wykonali studenci Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie
Prezentacja komputerowa: Łukasz Rutkowski z zespołem

STRONA INTERNETOWA:
Koordynacja: Agnieszka Szymczak, Robert Mahler
Teksty i redakcja: Łukasz Rutkowski oraz Dorota Ławecka, Andrzej Reiche, Agnieszka Szymczak, Urszula Wicenciak, Zuzanna Wygnańska
Tłumaczenie: Aleksandra Zych
Projektowanie: Kamil Ciba z MOYO Teresa Witkowska
Pomagali nam: Ali al-Ibadi, Ewa Chrzanowska, Eva Eshak, Władysław Jurkow, Bartosz Markowski, Ewa Parandowska, Katarzyna Pawłowska, Andrzej Reiche, Joanna Rądkowska, Ryszard Sobolewski, Agnieszka Szulc-Kajak, Daria Tarara, Anna Tomkowska, Łukasz Wojnarowicz, Aleksandra Zych i studenci Wydziału Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki ASP , a także pracownicy Centrum Archeologii Śródziemnomorskiej UW.

Patronaty honorowe

Partnerzy